Монгол Улсад төрийн орон сууц, түрээсийн байрны бодлого нь анх иргэдийн нийгмийн хамгааллыг дэмжих, орлогын ялгааг бууруулах зорилготой хэрэгжиж эхэлсэн. Гэвч бодит байдал дээр энэ зорилго алдагдаж, төрийн дээд түвшний албан тушаалтнууд, агентлагийн дарга нар, хэвлэл мэдээллийн салбарын зарим төлөөлөгч нарт хуваарилагддаг “дотоод эрх мэдлийн ашиг сонирхлын талбар” болон хувирчээ. Барилга, хот байгуулалтын яам болон нийслэлийн харьяа байгууллагуудын хэрэгжүүлдэг “түрээсийн орон сууц” хөтөлбөр жил бүр тодорхой тооны айлыг хамруулах зорилт тавьдаг. Гэвч иргэдийн дунд хүлээлт өндөр байгаа ч квотын бодит хүртээмж тун бага.
Сүүлийн жилүүдэд олон эх сурвалжийн мэдээлснээр, зарим яам, агентлагийн удирдлагууд иргэдэд зориулагдсан квотоос өөртөө болон ойр дотны хамаарал бүхий хүмүүст хуваарилж авах, эсвэл сэтгүүлчидтэй “сайн харилцаа” тогтоох зорилгоор байрны эрх өгч байсан тохиолдлууд гарчээ.
“Төрийн байгууллагуудын дунд энэ бол нууц биш. Түрээсийн орон сууцны нэр барьж, дотооддоо хуваарилалт хийдэг тогтолцоо бий болсон. Зарим сэтгүүлчид ч үүнийг ашиглан мэдээллийн урсгалыг зөөлрүүлэхэд оролцож байна” хэмээн нэгэн хэвлэл мэдээллийн байгууллагын редактор нэрээ нууцлах нөхцөлтэйгээр ярив. Сэтгүүлчид төрийн байгууллагуудаас мэдээлэл авах эрхтэй. Гэвч сүүлийн жилүүдэд “мэдээллийн хамтын ажиллагааны гэрээ”, “түншлэл” нэрийн дор байгуулсан хаалтын гэрээнүүд олширчээ.
Эдгээр гэрээнд байгууллага нь хэвлэл мэдээллийн байгууллагад тодорхой хэмжээний санхүүжилт, дэмжлэг үзүүлж, харин сэтгүүлчид тухайн байгууллагын талаар “эерэг мэдээлэл” нийтлэх үүрэг авдаг. Үүнийг “хэвлэлийн харилцааны гэрээ” гэж нэрлэх ч, бодит байдал дээр энэ нь сэтгүүл зүйн үндсэн зарчмыг алдагдуулж байна.
Ийнхүү төрийн зарим байгууллага “хөрөнгөөр ам хаах” хэлбэрийг ашиглан, нийгмийн шүүмжлэлийг дарах системийг бий болгожээ.
Хэвлэлийн зөвлөлийн тайланд дурдсанаар, өнгөрсөн гурван жилийн хугацаанд төрийн өмчит компаниуд 40 гаруй хэвлэл мэдээллийн байгууллагатай “түншлэлийн гэрээ” байгуулсан байна. Гэвч эдгээрийн дийлэнх нь ил тод бус бөгөөд олон нийтэд нээлттэй тавигдаагүй.
Нийслэлийн төвд байрлах Ногоон нуурын 1008 айлын орон сууцны төсөл нь 2001 онд “залуучуудын түрээсийн орон сууц” нэртэйгээр эхэлсэн. Иргэдэд боломж олгох, хотын төвийн хүн амын нягтралыг зөв зохицуулах зорилготой энэ төсөл анхнаасаа авлигын сүүдэр дагуулсан.
Тухайн үед төсөл бүрэн дуусаагүй байхад л байруудын хуваарилалт хийгдсэн, бүр зарим байр зах зээлд дамлан борлуулагдсан гэх мэдээлэл тухайн үеийн хэвлэлд гарч байв. Төсөлд оролцсон нэгэн инженер “Байр баригдаж дуусаагүй байхад аль хэдийн ‘хуваарилсан’ жагсаалт гарчихсан байсан. Төрийн албан хаагчид, яамны хүмүүс, нэр бүхий компанийн эзэд хүртэл жагсаалтад багтсан байлаа” хэмээн ярьсан байдаг.
Харамсалтай нь, энэ хэргийг хэн ч ил тод шалгаж, хариуцлага тооцож байгаагүй. Үр дүнд нь өнөөдөр түрээсийн байр хүлээж байгаа мянга мянган иргэд 20 гаруй жилийн өмнөх шударга бус тогтолцооны “хохирогч” хэвээр байна.
“Ил тод байдал, хариуцлага, шударга ёс” гэдэг үгс өнөөдөр төрийн бүх бодлогын баримт бичигт орсон. Гэвч бодит амьдрал дээр ил тод байдал нь баримт нуугдах хэлбэртэй зэрэгцэн оршиж байна.
Иргэд орон сууцны квотод хамрагдах боломжоо судлахад олон шат дамжлага, шаардлага тулгардаг. Харин эрх мэдэл бүхий этгээдүүдийн хувьд тэдэнд хаалга нээлттэй. Үүн дээр нэмэгдээд мэдээллийн салбарт “хаалтын гэрээ”-ний сүлжээ үүссэн нь нийгмийн хяналтыг улам сулруулж, төрийн шийдвэрийн ард хэн хожиж байгааг нууж байна.
Төрийн өмч, нийтийн орон сууц, мэдээллийн ил тод байдал гэдэг бол бүгд иргэдийн өмч, иргэдийн эрх. Хэрэв төрийн байгууллагууд эдгээрийг хувийн сонирхолдоо ашиглаж, хэвлэл мэдээлэл түүнийг хамгаалж байвал энэ бол төрийн авлигын хамгийн аюултай хэлбэр юм.
Хамгийн харамсалтай нь, ийм зүйлийг “системийн хэвийн үзэгдэл” гэж үзэх хандлага газар авч байна. Үнэндээ энэ бол иргэдийн итгэл, шударга ёсны мэдрэмжийг үгүй хийж буй чимээгүй сүйрэл юм.