Монгол Улсад зарим нэг чадваргүй барилгын компани шиг дур зоргоороо аашилж, гэрээ байгуулж орон сууц захиалга авах нэрийдлээр олон арван иргэдийг хохироож байгаа жишээ зөндөө байна.
Монгол Улсыг хөгжүүлэх дунд, урт хугацааны зорилтоо хэрэгжүүлж, амьдралын чанараа дээшлүүлэхийн төлөө ядарсан иргэд утаатай яндангаа багасгахын тулд хашаа, байшингаа хүртэл зарж, банкны зээл авч, хуруу хумсаа тайрах шахам цуглуулсан мөнгөө барилгын компаниудад итгэн байр захиалаад хохирсоор байна. Гэвч бодит байдал дээр “гэрээ” гэх хууль ёсны баримтын цаана заль мэх, давхардуулан зарах, үнийг хэт өсгөх, бүр нэг талын шийдвэрээр гэрээг цуцлах зэрэг хамгийн боловсон хэлбэрийн барилгын луйвар хэвийн үзэгдэл мэт үргэлжилсээр удаж байна.
Гэрээний дагуу төлбөрөө бүрэн төлсөн иргэд орон сууцаа өмчлөх эрхээ авч чадахгүй байсаар, харин барилгын компани үнийг хэд дахин нэмэгдүүлж, гэрээг зөрчин, давхардуулан зарах замаар улам баяжиж байна. Иргэд эрхээ хамгаалуулах гэж шүүхийн үүдээр эргэлдэж, харин барилгын компаниудын “чадваргүй ч эрх дураараа аашлах баян айлын хүү шиг” тогтолцоо улам лавширсаар. Барилгаа дутуу босгоод ирэх үед гэрээгээ цуцлах шиг амархан зүйл тэдэнд үгүй. Энэ бүхний цаана холбогдох төрийн байгууллагууд нүдээ аниад, чихээ таглан юу ч болоогүй мэт суугаа нь хамгийн эмгэнэлтэй дүр зураг юм. Иргэдээ хамгаалах ёстой Засгийн газар, холбогдох төрийн байгууллагууд ингэж үл тоомсорлосоор байх уу?
Улсын бүртгэлийн газар нь заавал барилгын компанийн зөвшөөрлөөр урьдчилсан тэмдэглэл хийх хуулийн зохицуулалттай гээд барилгын компанийн зөвшөөрөлгүй тохиолдолд иргэний материалыг огт авч үздэггүй. Ийм байдлаар иргэдийн эрхийг хамгаалах биш ‘саад хаалт’ болж хувирсан нь хамгийн ноцтой. Ингэснээр зарим барилгын эзэд төрийг цаагуураа захираад ч байгаа мэт дүр зураг бий болжээ.
Иргэдийн гомдол тасралтгүй ч, шийдэл алга. Иргэдийн төлөөлөл нийлээд гомдол, нотлох баримтыг хавсаргасан өргөдлийг гаргаад хэд хэдэн (Засгийн газрын 1111 төв, Цагдаагийн ерөнхий газар, барилгын яам, нийслэлийн ЗДТГ, Хотын хяналт стандартын газар г.м) төрийн байгууллагад өгсөн ч өнөөдрийг хүртэл хариу таг чиг. Барилгын тусгай зөвшөөрөл олгож, хяналт тавих ёстой Хот байгуулалт, барилга, орон сууцны яам нь асуудлыг огт хүлээж авахгүйгээр үл барам, “яах гэж ийм барилгын компанид мөнгөө өгсөн юм, иргэний шүүхээрээ яваач, барилгын компани үнээ нэмэх нь зөв” гэх мэтээр иргэдийг тавласан сурагтай.
Анхнаасаа санхүүгийн чадамжгүй, техникийн шаардлага хангаагүй компаниудад тусгай зөвшөөрөл олгоогүй байсан бол өнөөдрийн олон зуун иргэн хохирохгүй, олон нялх хүүхэд өсөх насны аз жаргалаа алдахгүй байх байлаа. Хот байгуулалт, барилга, орон сууцны яам өнөөдөр энэ олон иргэдийн эрх ашгийг хамгаалж чадахгүй, зөвшөөрөл олгохдоо авлигын сэжиг дагуулж, хяналт тавихдаа хайнга ханддаг. Хэрэв энэ байгууллага ард түмний төлөө ажиллаж чадахгүй бол татан буулгаж, шинэ тогтолцоо бий болгох шаардлагатай бус уу?
Солонгосын жишээ: Гэрээг ягштал сахиулдаг тогтолцоо: БНСУ-д иргэн болон компанийн хооронд байгуулсан гэрээ бол хуультай дүйцэхүйц баримт гэж үздэг. Компани гэрээний үүргээ биелүүлээгүй тохиолдолд шууд торгууль, хохирлыг нөхөн төлүүлэхээс гадна компани татан буугддаг. Жишээ нь, 2019 онд Сөүл хотод нэг барилгын компани орон сууцны гэрээг хугацаандаа биелүүлээгүй тул орон нутгийн захиргаа шууд оролцож, иргэдийн хохирлыг нөхөн төлүүлж, компанийн тусгай зөвшөөрлийг цуцалсан. Энэ нь гэрээ бол зөвхөн “цаасан хуудсаар” тогтох бус, иргэний эрхийг хамгаалдаг бодит механизм гэдгийг харуулсан хэрэг.
Харин Монголд гэрээ бол иргэдийн эрх ашгийг хамгаалах хэрэгсэл бус, харин ч компанийг давуу байдалд оруулдаг сулхан цаас төдий зүйл болсон нь гашуун үнэн юм.
Зарим судлаачдын үзэж буйгаар, өнөөгийн байдлаар барилгын яам гэх бүтэц өөрөө салбарын асуудлыг шийдэх бус улам гааруулж байгаа нь нууц биш. Тиймээс энэ яамыг татан буулгаж, хариуцлага, ил тод байдлыг хангах шинэ тогтолцоог нэвтрүүлэх хэрэгтэй гэж дүгнэхэд хүргэж байна. Харин БНСУ-ын жишээгээр, гэрээ бол гэрээ цаасан дээр зурсан мөр бүхэн бодит амьдрал дээр ягштал хэрэгждэг. Хэн ч, ямар ч компани гэрээний үүргээ зөрчвөл хатуу хариуцлага хүлээж, иргэдийн эрх ашгийг нэгдүгээрт тавьдаг.
Монголд ч бас “гэрээ” хэмээх ойлголтыг хууль, үнэт зүйл, итгэлийн хэмжээнд авч үзэж, ард иргэдээ хохироож буй барилгын луйврыг эцэс болгох цаг нэгэнт иржээ.
Гэтэл дайр дээр нь давс нэмэв гэгчээр шударга ёсны хамгийн сүүлчийн найдвар болох нөгөө өндөр сайхан цалинтай шүүхийн байгууллага нь ч иргэдийг хамгаалах бус харин ч улам хохироох тогтолцооны нэг хэсэг болчихсон мэт харагдах болов. “Шүүх эрх мэдэл хараат бус, бие даасан байх ёстой” гэж Үндсэн хуульд тунхагласан ч бодит амьдрал дээр шүүхийн процесс нь иргэдийг чирэгдүүлэн, шүүхийн хаалга татсан олон гэр бүл жилээр, бүр заримдаа арваад жилээр хүлээлгэдэг болжээ. Иргэн хохирлоо нэхэмжлээд, барилгын компанитай хуулийн дагуу маргаан үүсгэсний эцэст хуулийн хугацаанд шийдвэрлэгдэх ёстой хэрэг нь шалтгаангүйгээр сунжирч, хойшлогдсоор байдаг. Ингээд шударга ёсны хамгийн сүүлчийн найдвар болсон шүүх ч иргэдийг хамгаалах бус, харин тогтолцооны нэг хэсэг мэт харагдах болсон нь хамгийн эмгэнэлтэй дүр зураг.
Энэ хооронд хохирсон иргэн түрээсийн байрны өндөр төлбөр, банкны зээлийн дарамт, амьдралын зовлонгоо давхар үүрсээр, үр хүүхдээ тайван амгалан орчинд өсгөх үүргээ биелүүлж чадахгүй ядарч туйлддаг бол нөгөө талд барилгын компаниуд хуулийн цоорхой, шүүхийн удаашралттай ажиллагааг өөртөө ашигтайгаар ашиглаж улам л хөрөнгөждөг. Эцэст нь шүүхийн шийдвэр ч иргэний буруу, компанийн зөв гэх агуулгатайгаар гарч, Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллага (ШШГЕГ)-ын ажил ч нэмэгдээд өнгөрдөг жишиг тогтжээ.
Харин шударга ёс гэж бидний итгэж найддаг шүүхийн хаалганы цаана “хүлээлгэх, сунжруулах, хохирогчийг буруутгах” тогтолцоо хэвийн үзэгдэл мэт үргэлжилсээр байгаа нь энэ салбарын хамгийн эмгэнэлтэй дүр зураг боллоо.
Хүний ертөнцөд амьдарч, нийгмийн харилцаанд оршиж байгаа учраас эцсийн шийдвэр гэдэг нь хэзээд хүний төлөө, хүний эрх ашгийн төлөө л гарах ёстой бус уу? Шүүх бол хууль тайлбарлах төдий байгууллага бус, харин хүний эрхийг хамгаалж, нийгмийн шударга ёсыг тогтоох хамгийн чухал түшиц байх учиртай. Гэтэл өнөөдөр бидний харж буй бодит дүр зураг бол эсрэгээрээ иргэн бус, эрх мэдэлтэй компанийн талд шийдвэрүүд хазайдаг, хүний амьдралын үнэ цэнийг үл тоодог тогтолцоо болж хувирсан нь үнэхээр эмгэнэлтэй.
Монголд ч бас “гэрээ” хэмээх ойлголтыг хууль, үнэт зүйл, итгэлийн хэмжээнд авч үзэж, ард иргэдээ хохироож буй барилгын луйврыг эцэс болгох цаг хэзээ вэ? Барилгын компаниуд хохирсон иргэдийн хохирлыг хэзээ бүрэн барагдуулах вэ? П.Шаазгай